Społeczny Raport Alternatywny
z realizacji Konwencji o prawach osób z niepełnosprawnościami
w Polsce
Fundacja KSK udostępnia Raport na licencji Creative Commons. Uznanie autorstwa 3.0 (CC BY 3.0 PL). Oznacza to, iż przy zachowaniu informacji o autorstwie utwór ten można publikować bądź rozpowszechniać w całości lub we fragmentach na dowolnym nośniku oraz tworzyć z niego utwory zależne. Szczegółowa licencja dostępna jest pod adresem: http://creativecommons.org/licenses/by/3.0/pl
Opracowanie Raportu: Fundacja KSK
Jacek Zadrożny – redaktor merytoryczny
Małgorzata Silny – Koordynatorka projektu
Autorzy:
Sławomir Besowski, Mariusz Cyrulewski, Damian Wojciech Dudała, Agata Gawska, Anna Góral, Maria Jankowska, Krzysztof Kotyniewicz, Grzegorz Kozłowski, Piotr Kowalski, Paweł Kubicki, Krzysztof Kurowski, Justyna Mańkowska, Katarzyna Roszewska, Agnieszka Rymsza, Piotr Todys, Aleksander Waszkielewicz, Paweł Wdówik, Jacek Zadrożny, Adam Zawisny, Monika Zima-Parjaszewska.
Wersje dostępne Raportu:
Opracowanie w tekście łatwym do czytania i rozumienia | Tłumaczenie na Polski Język Migowy (PJM) |
Wstęp
Sekretarz generalny ONZ – Kofi Annan, podpisując Konwencję NZ o prawach osób z niepełnosprawnościami, zapowiadał nową erę. Opracowanie, które trzymacie Państwo w dłoni, jest próbą przedstawienia, w jaki sposób ta nowa era wygląda w Polsce. W naszym kraju mieszka około 38 500 000 obywateli (szósty kraj w UE i trzydziesty czwarty na świecie). Główny Urząd Statystyczny oblicza, że 4 697 000 z nich ma urzędowe poświadczenie niepełnosprawności. Jako że system orzekania nie obejmuje wszystkich przypadków, można szacować, że postanowienia KPON w większym lub mniejszym stopniu dotyczą prawie ¼ Polaków. (…)
https://youtube.com/watch?v=uldBB3fI6_o%3Ffeature%3Doembed
Artykuły 1-4 – Cel, definicje, zasady ogólne i obowiązki ogólne
Celem KPON jest ochrona i zapewnienie pełnego i równego korzystania ze wszystkich praw człowieka i podstawowych wolności przez wszystkie osoby z niepełnosprawnościami na równi ze wszystkimi innymi obywatelami. Tymczasem polskie regulacje prawne odnoszące się do osób z niepełnosprawnościami skupiają się na zabezpieczeniu ich egzystencji, pomijając potrzeby zagwarantowania im równego dostępu do wszystkich praw i wolności, autonomii, w tym swobody dokonywania wyborów, a także poszanowania niezależności osoby. W celu wdrożenia KPON potrzebna jest zatem całkowita zmiana filozofii polskich aktów prawnych odnoszących się do problematyki niepełnosprawności. (…)
Artykuł 5 – Równość i niedyskryminacja
Obowiązujące w Polsce ustawodawstwo antydyskryminacyjne i praktyka jego stosowania nie zapewniają osobom z niepełnosprawnościami ochrony przed dyskryminacją i nie spełniają warunków przewidzianych w art. 5 KPON. Mimo że Konstytucja w art. 32 zakazuje dyskryminacji z „jakiejkolwiek przyczyny” w każdej sferze życia, to jednak przepis ten – zgodnie ze stosowaną przez polskie sądy i trybunały interpretacją, nie pozwala na jego bezpośrednie stosowanie i wymaga dodatkowej podstawy ustawowej w sprawach o dyskryminację. (…)
Artykuł 6 – Kobiety z niepełnosprawnościami
Kobiety stanowią 53,9% wśród osób z niepełnosprawnościami – to ponad 2,5 mln osób (dane z 2011 r.). Z danych z końca 2011 roku wynika, że kobiety stanowiły 46,4% pracujących osób z niepełnosprawnościami. Z rodzajem niepełnosprawności ściśle powiązane są istniejące bariery komunikacyjne, architektoniczne, mentalne i społeczne. Kobiety ze sprzężoną niepełnosprawnością są w trudniejszej sytuacji, a ich trudności w codziennym funkcjonowaniu oraz aktywizacji społeczno-zawodowej zostają skumulowane. (…)
Artykuł 7 – Dzieci z niepełnosprawnościami
Prawa dziecka zabezpieczone są w Konstytucji RP (art. 72). Podstawowym aktem prawnym w zakresie prawa rodzinnego, który konkretyzuje zapisy sformułowane w Konstytucji RP, jest Kodeks rodzinny i opiekuńczy. W celu ochrony i realizacji praw dziecka został też powołany Rzecznik Praw Dziecka, który na poziomie deklaratywnym otacza szczególną troską dzieci z niepełnosprawnościami, jak i podejmuje szereg interwencji w tym zakresie. (…)
Artykuł 8 – Podnoszenie świadomości
Świadomość społeczna w zakresie niepełnosprawności od kilku lat jest coraz większa, ale wciąż niepozbawiona stereotypów. Kształtowanie świadomości wymaga pracy na wszystkich etapach życia oraz z całym otoczeniem, w tym z rodziną osób z niepełnosprawnościami, uwzględniając różnorodności samych osób z niepełnosprawnościami i ich potrzeb. Działania Państwa w zakresie podnoszenia świadomości na ten temat są marginalne i wyrażają się głównie w przekazywaniu środków organizacjom pozarządowym, które te działania realizują z własnej inicjatywy. (…)
Artykuł 9 – Dostępność
Dostępność architektoniczna opisana jest w polskim prawie budowlanym, które obowiązuje od 1995 r. Nakłada ono na inwestora obowiązek budowania obiektów dostępnych dla osób z niepełnosprawnościami, w szczególności dla tych poruszających się na wózkach inwalidzkich. Pomimo istnienia tych przepisów wiele budynków, w tym o charakterze publicznym, nie jest dostępnych dla osób z niepełnosprawnością ruchową. W przepisach budowlanych brakuje sankcji, które zmusiłyby do stosowania zasad dostępnego budownictwa, poza odmową odbioru gotowego budynku (co zdarza się bardzo rzadko). (…)
Artykuł 10 – Prawo do życia
Ustawa o planowaniu rodziny w art. 4a pkt 2 zezwala na przerywanie ciąży, gdy „badania prenatalne lub inne przesłanki medyczne wskazują na duże prawdopodobieństwo ciężkiego i nieodwracalnego upośledzenia płodu albo nieuleczalnej choroby zagrażającej jego życiu”. Jednocześnie ani ustawodawca, ani organ wykonawczy, którym jest Minister Zdrowia, nie tworzy precyzyjnej definicji użytych pojęć. Nie określa także wskaźników pozwalających określić, kiedy opisane w ustawie warunki zostają spełnione. (…)
Artykuł 11 – Sytuacje zagrożenia i sytuacje wymagające pomocy humanitarnej
Funkcjonalność systemu powiadamiania ratunkowego 112 związana z identyfikacją i lokalizacją abonenta może ułatwić dostęp do służb ratunkowych. Operatorzy numerów alarmowych otrzymywać będą informacje o lokalizacji osoby zgłaszającej oraz jej wizualizację na mapie cyfrowej. W chwili opracowania niniejszego Raportu w systemie powiadamiania ratunkowego 112 nie funkcjonuje możliwość powiadamiania tekstowego sms. System nie umożliwia komunikacji z centrami powiadamiania ratunkowego w innej formie niż głosowa. Problematyka dotyczy funkcjonowania systemu w skali ogólnokrajowej. (…)
Artykuł 12 – Równość wobec prawa
Artykuł 12. KPON, uznając zdolność do czynności prawnych (legal capacity, tj. zdolność do nabywania praw i zaciągania zobowiązań) każdej osoby z niepełnosprawnością i gwarantując wsparcie, jakie może być potrzebne w korzystaniu z niej, jest warunkiem realizacji prawa do samostanowienia, autonomii decyzyjnej i niezależnego życia. Polska przetłumaczyła pojęcie legal capacity jako „zdolność prawną”, która oznacza jedynie zdolność do bycia podmiotem praw i obowiązków, a nie korzystanie z nich. (…)
Artykuł 13 – Dostęp do wymiaru sprawiedliwości
Dostęp do wymiaru sprawiedliwości, określany „prawem do sądu”, jest jednym z najbardziej fundamentalnych praw obywatelskich. „Prawo do sądu wyraża ideę zapewnienia każdemu człowiekowi uprawnienia do przedstawienia swojej sprawy przed organami państwa – sądami – stwarzającymi gwarancje podejmowania sprawiedliwych, obiektywnych i słusznych decyzji”. Jest to prawo podmiotowe tworzące samodzielną podstawę roszczenia jednostki. Obejmuje ono nie tylko odpowiedzialność karną i ochronę cywilnoprawną, ale także sprawy administracyjne, rodzinne czy prawo pracy. Prawo do sądu jest gwarantowane Konstytucją RP. (…)
Artykuł 14 – Wolność i bezpieczeństwo
Poniżej omówione zostaną wybrane problemy szczegółowe. Jednym z nich jest sytuacja w aresztach i polskich więzieniach. Wiedza płynie tu wprost z powtarzających się skarg więźniów oraz z obserwacji w zakładach karnych. Na wiele z nich uwagę zwrócił Europejski Trybunał Praw Człowieka (ETPCz). Istotną kwestią są problemy osób z zaburzeniami psychicznymi, czy też więźniów z niepełnosprawnościami – „W sytuacji postępującego starzenia się populacji więziennej, należy pamiętać również o problemach więźniów starszych oraz o nieprzystosowaniu jednostek do opieki nad nimi. (…)
Artykuł 15 – Wolność od tortur lub okrutnego, nieludzkiego traktowania lub karania
Wiele instytucji i placówek, w których przebywają osoby z niepełnosprawnościami, stosuje metody okrutnego, nieludzkiego albo poniżającego traktowania. Warto wymienić tu chociażby domy pomocy społecznej czy szpitale psychiatryczne, w których niejednokrotnie głównym sposobem opieki nad osobą z niepełnosprawnością jest aplikowanie jej leków uspokajających czy wręcz otumaniających i stosowanie przymusu bezpośredniego, np. przywiązywanie pasami do łóżka. Jest to okrutne i nieludzkie, bowiem u podstaw zachowań agresywnych jest ogromny poziom frustracji i bólu. (…)
Artykuł 16 – Wolność od wykorzystywania, przemocy i nadużyć
Tematyka przemocy wobec osób z niepełnosprawnościami nie jest w Polsce badana i monitorowana w sposób kompleksowy. W okresie po ratyfikacji KPON problem ten podnosił Rzecznik Praw Obywatelskich. W tym samym czasie toczyła się dyskusja dotycząca ratyfikacji przez Prezydenta RP Konwencji o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej. Dlatego też poniekąd opinia publiczna niemal w ogóle nie zajmowała się zagadnieniem przemocy wobec osób z niepełnosprawnościami a szczególnie przemocy wobec kobiet z niepełnosprawnościami. Spotykamy się tu z sytuacją podwójnej dyskryminacji. (…)
Artykuł 17 – Ochrona integralności osobistej
W Polsce funkcjonuje system ochrony praw pacjenta. Nie ma jednak systemu, który monitoruje realizację praw z uszczegółowieniem praw osób z niepełnosprawnościami, zwłaszcza osób z niepełnosprawnością fizyczną i psychiczną. Kwestię wyrażania przez pacjenta zgody na jakiekolwiek zabiegi medyczne reguluje ustawa z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta. Dodatkowo niektóre przepisy z Ustawy o zawodach lekarza i lekarza dentysty przewidują udzielenie świadczeń zdrowotnych za zgodą pacjenta w określonych sytuacjach. Pacjent ma prawo do informacji o swoim stanie zdrowia. Pacjent ma prawo do wyrażenia zgody na udzielenie świadczeń zdrowotnych lub odmowy takiej zgody. (…)
Artykuł 18 – Swoboda przemieszczania się, obywatelstwo
Sytuacja osób z niepełnosprawnościami w kontekście nabywania i utraty obywatelstwa jest tożsama z sytuacją wszystkich obywateli. Nikt nie może być pozbawiony obywatelstwa, jedynie można się go zrzec. W Polsce obowiązuje „prawo krwi” – obywatelstwo polskie nabywa się poprzez urodzenie z rodziców posiadających takie obywatelstwo. Nie są znane przykłady odmówienia obywatelstwa ze względu na niepełnosprawność osobom starającym się o jego nadanie. (…)
Artykuł 19 – Niezależne życie i włączanie w lokalną społeczność
Polska nie podjęła skutecznych i odpowiednich środków w celu ułatwienia pełnego korzystania przez osoby z niepełnosprawnościami z prawa do niezależnego życia oraz pełnego ich włączenia i udziału w lokalnej społeczności. Nie powstała strategia rządowa dotycząca tak kluczowej kwestii jak prawo do niezależnego życia. Usługi w lokalnej społeczności są trudno osiągalne (zwłaszcza na terenach wiejskich). Wsparcie dla wąskiej grupy osób jest oferowane w placówkach znajdujących się często poza miejscem zamieszkania. (…)
Artykuł 20 – Mobilność
Pojęcie mobilności odnosi się do co najmniej dwóch aspektów: jednego związanego z łatwym przemieszczaniem się, drugiego dotyczącego elastyczności i zdolności dostosowania się. W obu tych znaczeniach wsparcie państwa dla osób z niepełnosprawnościami w Polsce jest niewielkie. Kwestia mobilności poruszana jest generalnie w kontekście osób z niepełnosprawnością ruchową, z pominięciem potrzeb innych niepełnosprawności. (…)
Artykuł 21 – Wolność wypowiadania się i wyrażania opinii oraz dostęp do informacji
Głównym dokumentem dającym każdemu obywatelowi wolność wyrażania poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji jest Konstytucja RP. Szczegółowe zapisy zawiera ustawa o dostępie do informacji publicznej, która określa sposób i formy udostępniania informacji publicznej, czyli poprzez dokumenty urzędowe, Biuletyn Informacji Publicznej, formę ustną, wyłożenie lub wywieszenie informacji w miejscach ogólnie dostępnych, wstęp na posiedzenia organów władzy publicznej, udostępnienie materiałów dokumentujących posiedzenia w tym audiowizualnych i teleinformatycznych. Papierowy obieg dokumentów w znacznym stopniu utrudnia osobom niewidomym i słabowidzącym dostęp do informacji. (…)
Artykuł 22 – Poszanowanie prywatności
Prawo do prywatności bywa łamane w Polsce w różnych okolicznościach. W domach pomocy społecznej praktykowane jest odbieranie dokumentów, w tym także dowodów osobistych. Pracownicy DPS argumentują to troską o bezpieczeństwo mieszkańców, chociaż jest to praktyka niedopuszczalna. Innym obszarem są problemy komunikacyjne osób niesłyszących, które w kontaktach z administracją publiczną muszą się posiłkować wsparciem w komunikowaniu się przez członków rodziny i przyjaciół. (…)
Artykuł 23 – Poszanowanie domu i rodziny
Zadaniem państwa jest zapewnienie warunków do prawidłowego funkcjonowania rodziny, co określa Konstytucja RP, stanowiąc, że małżeństwo i rodzina znajdują się pod opieką i ochroną Rzeczypospolitej Polskiej. Opieka i ochrona dotyczą w równym stopniu rodzin, w których wszyscy członkowie są pełnosprawni, jak i takich, w których niepełnosprawność dotyka dziecko, człowieka w tzw. wieku aktywności zawodowej czy w wieku podeszłym. W Polsce istnieje i obowiązuje wiele regulacji prawnych, które mają zagwarantować urzeczywistnienie równego traktowania wszystkich rodzin. (…)
Artykuł 24 – Edukacja
Według danych GUS w roku szkolnym 2012/2013 w szkołach podstawowych uczyło się około 130 tys. uczniów z niepełnosprawnościami, a liczba studentów z niepełnosprawnościami wyniosła 31,6 tys. Należy podkreślić, że liczby te nie obejmują wszystkich osób definiowanych w KPON, jako osoby z niepełnosprawnościami, a dostępne statystyki różnią się w zależności od sposobu zdefiniowania niepełnosprawności. Jednocześnie na pełne wsparcie w ramach systemu oświaty mogą liczyć jedynie osoby z prawnie orzeczoną niepełnosprawnością. (…)
Artykuł 25 – Zdrowie
Opieka medyczna w Polsce realizowana jest ze środków i na zlecenie Narodowego Funduszu Zdrowia (NFZ). Powszechnym ubezpieczeniem zdrowotnym objęci są praktycznie wszyscy obywatele, chociaż są osoby, które ze względów losowych nie są objęte systemem. Z tego punktu widzenia osoby z niepełnosprawnościami są traktowane na równi z innymi osobami. Grupą szczególną są osoby chore psychicznie, które często nie pracują, a jednocześnie nie posiadają innego źródła ubezpieczenia zdrowotnego. Według danych zebranych w krakowskich szpitalach problem dotyczy co dziesiątej hospitalizowanej osoby chorej psychicznie. Podstawowy dostęp do bezpłatnej opieki medycznej jest zapewniany przez jednostki podstawowej opieki zdrowotnej, które podpisują kontrakty z NFZ. (…)
Artykuł 26 – Rehabilitacja
Zgodnie z polskim modelem rehabilitacji opracowanym przez Degę i Weissa, uznanym za wzorcowy przez Światową Organizację Zdrowia, rehabilitacja powinna być powszechna, wczesna, kompleksowa i ciągła. Polska zapewnia różne formy rehabilitacji, ale nie spełnia założeń wzorcowego modelu, jak również nie gwarantuje realizacji postulatów z ust. 1., to jest wszechstronnego i skoordynowanego podejścia. Obszary, które wymagają poprawy, to: właśnie koordynacja i programowanie działań, kompleksowość, wczesna interwencja, wsparcie doradcze w procesie rehabilitacji, usługi społeczne (socjalne), dostępność i szerokość oferty, ciągłość świadczenia usług, stabilność finansowania. (…)
Artykuł 27 – Zatrudnienie
Zatrudnienie osób z niepełnosprawnościami regulowane jest Ustawą o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych, w części przepisami odnoszącymi się do zatrudnienia wspieranego oraz przepisami Ustawy o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy.W sprawach nieunormowanych przepisami szczególnymi zastosowanie mają również przepisy Kodeksu pracy. Takie rozwiązanie legislacyjne jest praktykowane w stosunku do odrębnych grup zawodowych (np. nauczyciele, sędziowie, pracownicy administracji publicznej), jednakże wyodrębnienie poza Kodeks Pracy pracowników z uwagi na ich niepełnosprawność sprzyja segregacji tych osób. (…)
Artykuł 28 – Odpowiednie warunki życia i ochrona socjalna
Polityka społeczna powinna określać, za co i za kogo państwo ponosi odpowiedzialność, jakie są główne jej cele oraz w jakich obszarach państwo podejmuje działania. Jak się wydaje, w Polsce nie odpowiedziano (odpowiednio precyzyjnie) na te pytania. Dominuje podejście resortowe, z natury niespójne, i brakuje centralnego organu o odpowiedniej pozycji ustrojowej koordynującego wszystkie ośrodki decyzyjne. Wdrażane strategie mają przede wszystkim charakter interwencyjny, niekiedy kompensacyjny. Strategie aktywizujące i włączające dopiero przebijają się do głównego nurtu (jak w przypadku edukacji czy rynku pracy), co potwierdził rząd w uzasadnieniu do ustawy o ratyfikacji Konwencji. (…)
Artykuł 29 – Udział w życiu politycznym i publicznym
Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej w art. 62 ust. 2 ogranicza czynne prawo wyborcze do osób posiadających pełną zdolność do czynności prawnych. Oznacza to, że nawet częściowe pozbawienie zdolności do czynności prawnych uniemożliwia branie udziału w wyborach. Problem dotyczy przede wszystkim osób z niepełnosprawnością intelektualną oraz chorych psychicznie, ponieważ na tej podstawie można ograniczyć zdolność do czynności prawnych. Ograniczenie może zaś dotyczyć obszarów zupełnie innych niż podejmowanie decyzji wyborczych. (…)
Artykuł 30 – Udział w życiu kulturalnym, rekreacji, wypoczynku i sporcie
Działania na rzecz udziału osób z niepełnosprawnościami w życiu kulturalnym są w Polsce rozproszone. Mimo przepisów zapewniających osobom z niepełnosprawnościami dostęp do kultury i rekreacji, nie ma odgórnych regulacji wymuszających zmiany w instytucjach kultury. Główną rolę w tym obszarze nadal odgrywają organizacje pozarządowe, a nie instytucje. Przykładem są polskie teatry w dużych miastach, które udostępniają audiodeskrypcję i napisy – głównie z inicjatywy organizacji pozarządowych. Także w muzeach, które organizują oprowadzania i warsztaty dla odbiorców z niepełnosprawnościami oraz szkolenia pracowników, działania aranżują organizacje. (…)
Artykuł 31 – Statystyka i zbieranie danych
Rzeczpospolita Polska przeprowadza szereg badań cyklicznych, w obrębie których możliwe jest ograniczone wnioskowanie o populacji osób z niepełnosprawnościami, w tym szczególnie Badanie Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL) czy Narodowe Spisy Powszechne (NSP, przeprowadzony na próbie jedynie 20% mieszkań w 2011 r. oraz o ograniczonej rzetelności w stosunku do grupy osób z niepełnosprawnościami). Oprócz badań cyklicznych prowadzone są także rejestry (m.in. Elektroniczny Krajowy System Monitoringu Orzekania o Niepełnosprawności), lecz dostęp do danych większości z nich jest bardzo utrudniony (np. do kluczowych informacji nt. diagnoz z Narodowego Funduszu Zdrowia). Nie istnieje również żadna jednolita baza danych (lub system baz danych) o osobach z niepełnosprawnościami w Polsce. (…)
Artykuł 32 – Współpraca międzynarodowa
W 2000 r. Polska przyjęła Deklarację Milenijną. Analiza dotychczasowej polityki państwa i programów mających na celu realizację Milenijnych Celów Rozwoju wskazuje, że uwzględnienie praw osób z niepełnosprawnościami jest niedostateczne. Nie ma informacji o prawach osób z niepełnosprawnościami w dokumentach dotyczących realizacji Deklaracji Milenijnych Celów Rozwoju (ang. Call for Action Declaration). (…)
Artykuł 33 – Wdrażanie i monitorowanie na szczeblu krajowym
Wdrażanie w Polsce postanowień zawartych w KPON należy rozpatrywać na bardzo wielu płaszczyznach i trudno wskazać generalną ocenę dotyczącą tego procesu. Można raczej mówić o wdrażaniu poszczególnych artykułów czy wręcz fragmentów rozwiązań wskazywanych w tych artykułach. Jako organ koordynujący wdrażanie KPON wskazany został Minister Pracy i Polityki Społecznej, a w jego imieniu Pełnomocnik Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych. Minister powołał też zespół ds. wykonywania postanowień Konwencji. (…)